İspanya İç Savaşı’nda Franco’cu kuvvetlere karşı savaşan Abraham Lincoln Taburu’nun hayattaki son Amerikalı muhâribi olan Eisley Delmer “Del” Berg, 28 Şubat 2016 günü 100 yaşındayken Amerika Birleşik Devletleri’nin Columbia kasabasında yaşama gözlerini yumar.
Franco’cu kuvvetlere karşı savaşan Uluslararası Tugaylar’a katılan gönüllülerin sayılarını ve milliyetlerini saptamak, belgelerin çoğu yitirildiğinden, sorunludur. Bununla birlikte, Abraham Lincoln Taburu’nda çarpışan Amerikalı muhâriblerin kesine yakın bir listesi elimizde bulunuyor.
Franco’ya karşı savaşacak gönüllülerin toplanması kararı Komintern Sekretaryası tarafından 18 Eylül 1936 günü alınmıştı. Komite Giulio Ceretti’nin yönetimindeydi. Orta Avrupa’daki ülkelerden gelen gönüllülerin İspanya’ya gönderilmesiniyse, “Tito” olarak bilinen Josip Broz sağlıyordu. Bu gönüllü muhâribler Paris’te toplanmakta, Pireneler sınırından küçük topluluklar hâlinde İspanya’ya geçmekteydiler. Pierre Broué ve Émile Temime, bu yolun sorunsuz olduğunu yazarlarsa da, pek doğru değildir. Özellikle “Lister Yolu” ve yalçın dağlar, gönüllülerin ölümle yüzleştiği mahallerdi. Pireneler’deki bu yoldan başka, Fransız Komünist Partisi, 15 Nisan 1937 günü “France-Navégation” ünvânlı paravan bir deniz nakliyât şirketi kurarak, gönüllülerin İspanya’ya nakillerini sağlayan ikinci bir yol daha açacaktır.
Amerikalı gönüllülerden oluşan Abraham Lincoln Taburu, Jarama Muhârebesi’ne ( 6 Şubat- 27 Şubat 1937 ) kadar çatışmalara girmemiştir. Bu muhârebe, İspanya İç Savaşı’ndaki en kanlı çarpışmalardan biridir. İngiliz kaynakları, İspanya İç Savaşı’nda ölen 540 İngiliz ve İrlandalı muhâribten 152’sinin Jarama Muhârebesi’nde öldüğünü yazarlar. Onların arasında, 1907 doğumlu İngiliz düşünürü ve şâiri Christopher Caudwell da bulunuyordu. Asıl ismi Christopher St. John Spring olan Christopher Caudwell, 12 Şubat 1937 günü Jarama’daki “Suicide Hill” mevkiînde makineli tüfek ateşi altında kalıp, yaşamını yitirmişti. 1914 doğumlu İrlandalı şâir Charles Patrick “Charlie” Donnely de, 27 Şubat’ta, 22 yaşını doldurmadan Jarama Muhârebesi’nde ölmüştür. Amerikan kaynaklarıysa, Jarama Muhârebesi’nde, Abraham Lincoln Taburu’ndan ölen Amerikalı sayısını 127 olarak vermektedir.
Jarama’da Abraham Lincoln Taburu’ndan ölenleri araştırırken, 17 Şubat’ta hayatını kaybeden Ermeni asıllı Amerikalı Misak Chelebian’ın ismi dikkatimi çekmişti. Ailenin sonradan Chelebian soyismini Chelbian olarak değiştirdiği öğrendim. Torunu Barton “Rocky” Chelbian, dedesinin 1888 yılında Anadolu’da doğduğunu ve 1915 yılındaki Ermeni Tehciri sırasında Amerika Birleşik Devletleri’ne geldiğini söylüyordu. Barton “Rocky” Chelbian’ın târihlendirmesinden kuşkulandığım için, “Armenian Immigration Project” belgelerindeki isimleri tek tek araştırdım. Sonunda Misak Chelebian’ın “COLA.12AUG1912.3.46.0003” sayılı göçmen kimliğini buldum. Buna göre, 26 yaşındaki Misak Chelebian, Ermeni Tehciri sırasında değil, annesi Mariam ile birlikte 12 Ağustos 1912 günü “Columbia” gemisiyle New York’a göçmen olarak giriş yapmıştır. Sivas doğumluydu ve 1912 yılına kadar Sivas’ta yaşamıştı.
Sinan Kuneralp, 1987 yılında, Tarih ve Toplum dergisinin 37’nci sayısında yayımlanan “İspanya İç Savaşı ve Türkiye” başlıklı yazısında, İspanya İç Savaşı’na Türkiye’den Sökeli toprak ağası Fahri Tanman’ın Franco’nun safında katılmış olabileceğini söylerken, Ferit Burak Aydar da, 2017 yılında yayımlanan İspanya İç Savaşı’nın İzinde isimli eserinin 368’inci sayfasındaki 127 numaralı dipnotta, “National Archives” nezdindeki KV5/115 numaralı belgeye istinâden, Uluslararası Tugaylar’a Türkiye’den 47 yaşındaki Mustafa İbrahim’in katıldığını yazar.
Hasan İzzetin Dinamo ise, 1977 yılında, İspanya İç Savaşı’na Türkiye’den Amerika’ya eğitim için giden Ahmet Şazi isimli bir pedagoji öğretmeninin katıldığını ve Madrid’de ağır yaralıyken öldürüldüğünü yazmıştır. Hasan İzzettin Dinamo, yazısında ve şiirinde, Ahmet Şazi’nin, Amerika Birleşik Devletleri’nden Uluslararası Tugaylar’a katıldığını belirtiyor. Ancak, Ahmet Şazi hakkında Abraham Lincoln Taburu’nun arşivinde bir belge yoktur. Ahmet Şazi hakkındaki bütün bilgimiz Hasan İzzettin Dinamo’nun yazdıklarına dayanıyor. Ahmet Şazi, muhtemelen, Hasan İzzettin’in Sivas Dârülmuallimîn Mektebi’nden hocasıdır. Hasan İzzettin, Türkiye Yazıları dergisinin 1977 yılının Nisan ayında çıkan ilk sayısında, Madrid’teki çatışmalarda Ahmet Şazi’nin yaralandığını, bir Alman sosyalist gönüllüden sigara istediğini, sonrasının ise bilinmediğini belirtiyor. Hasan İzzettin’in “Madrid boşaltılırken” demesine nazaran, Ahmet Şazi’nin en son 1939 yılının Mart ayı içinde yaralı hâlde görüldüğü îmâ edilmektedir.
Abraham Lincoln Taburu’nun arşivinde, Sivaslı Misak Chelebian’ın dışında, Anadolu doğumlu başka isimler de bulunuyor.
28 Ocak 1904 Bursa doğumlu Victor Franco, 13 Ekim 1937 günü Fuentes del Ebro’da kaybolur. Âkıbeti bilinmiyor. Dennis ismini de kullanmıştır. Asıl ismiyse Haime Franco’dur. 11 Haziran 1920 günü Pire’den Amerikan vatandaşlığına kabûl edilmiştir. Üç yıl New York Şehir Koleji’ne, bir yıl da Sorbonne’a devâm etmiştir. Bekârdı. Tekstilde çalıştı. Bayan Hazır Giyim İşçileri Sendikası ve Amerikan İşçi Partisi üyesiydi. “33 Westminster Road, Brooklyn, New York” adresinde ikamet ettiğini beyan ederek 21 Mayıs 1937 günü 420484 numaralı pasaportunu almıştır. 29 Mayıs 1937 günü “Britannic” gemisiyle İspanya’ya hareket ettiği belgelenmiştir. 13 Haziran 1937 günüyse İspanya’da XV’nci Tugay’ın Mckenzie-Papineau Taburu’na katılmıştır. 13 Ekim 1937 günü Fuentes del Ebro’da KIA olarak listelenir. KIA, “muhârebede öldü” anlamındaki bir kısaltmadır.
George Karantzalis veya George Karaghuzian. Ama, aile soyismi asıl Karaghazian’dır. Abraham Lincoln Taburu’nun arşivinde,14 Mayıs 1913 günü İstanbul’da doğduğu belirtiliyor. “1940 U.S. Federal Population Census” kaydında ise 1914 doğumlu görülüyor. Babası Astig Karaghazian, annesiyse Eptis Karaghazian olarak kayda geçmiştir. Bekârdı ve matbaa işçisiydi.”319 East 29th Street, New York” adresinde ikamet ederken, 2 Ekim 1935 günü 242241 numaralı pasaportunu almıştır. 28 Nisan 1937 günü “Aquitania” gemisiyle İspanya’ya hareket etmiştir. Önce XV’nci Tugay’ın Mckenzie-Papineau Taburu’na, ardından da Lincoln-Washington Taburu’na katılmıştır. 4 Nisan 1938 günü geri çekilme sırasında Gandesa’da öldüğü raporlanmıştır. Ancak, “1940 U.S. Federal Population Census” kaydında, sağ olduğu ve ailesiyle birlikte “Assembly District 12, Manhattan, New York” adresinde ikamet ettiği görünüyor.
Abraham Lincoln Taburu’nun arşivinde 21 Nisan 1900 “Türkiye” doğumlu olarak görünen Bedros Donegian, Massachusetts’in Lawrence ilçesinde dokuma işinde çalışıyordu. 3 Temmuz 1937 günü İspanya’ya girdi. XV’nci Tugay’ın Mckenzie-Papineau ve Lincoln-Washington taburlarında görev yaptı. İspanya İç Savaşı’ndan sağ çıktı. 1940 yılının nüfus kaydında “102 Jackson, Lawrence, Lawrence City, Essex, MA” adresinde ikamet ettiği ve 1907 doğumlu Surpooh Donegian ile evli olduğu görülüyor. 1 Aralık 1975 günü vefât etmiştir.
Giannis veya Ioannis Chatzilaou’nun doğum yeri Abraham Lincoln Taburu’nun arşivinde Bodrum olarak kaydedilmiş. İspanya’ya geçmeden önce New York’ta ikamet ediyordu. Jarama’da çarpıştı. 1969 yılında Atina’da vefât etti.
16 Nisan 1899 doğumlu olan Sam Pappas veya Simeon Pappadopoulos Pappas, 1917 yılında askere alınıp, iki yıl kadar Osmanlı Ordusu’nda piyade olarak askerlik yapmıştır. 1919 yılında Amerika’ya göçmüştür. Maden işçisiydi. “214 E. 5th Street, Los Angeles, California” adresinde ikamet ediyordu. XV’nci Tugay’ın Lincoln-Washington Taburu’na katıldı. Teruel’de ve Ebro’da çarpıştı. 26 Aralık 1939 günü “President Harding” gemisine kaçak olarak binerek Amerika’ya döndüyse de, 30 Aralık 1939 günü Manhattan’da sınır dışı edildi.
1899 doğumlu olan John Atamian 15 Nisan 1928 günü Amerikan vatandaşlığına kabûl edildi. Bekârdı ve tekstil işçisiydi. “20 Vanhouten Street, Paterson, New Jersey” adresinde ikamet ederken 366422 numaralı pasaportunu aldı. 17 Mart 1937 günü İspanya’ya girdi.11’inci Alay 2’nci Grup 14’üncü Batarya’da 155 mm’lik silâhçısı oldu. 21 Eylül 1938 günü “Île-de-France” gemisiyle Amerika’ya döndü.
Michael Athanasiades, 1902 yılında, George ve Mary çiftinin çocukları olarak günümüzdeki ismi Beylerbeyi olan Girne’ye bağlı Bellapais köyünde doğdu. Aşçı, asansör bakımcısı, fabrika işçisi ve gemici olarak çalıştı. Bir süre SSCB’de kaldı. 365734 numaralı pasaportunu alırken “164 West, 98th Street, New York” ve “502, 9th Avenue, New York” adreslerini vermiştir. 24 Şubat 1937 günü İspanya’ya girmiştir. Bazı kaynaklarda Teruel’de öldüğü, bazı kaynaklardaysa 10 Mart 1938 günü Belchite’de yaralandığı belirtiliyor. Ölmemiştir ama ayağından yaralanmıştır. Abraham Lincoln Taburu’nun arşivine nazaran, 15 Aralık 1938 günü “Paris” gemisiyle Amerika’ya dönmüştür.
Martin Sugarman’ın İspanya İç Savaşı’nda çarpışan Uluslararası Tugay’daki Yahudiler derlemesinde, A. Asa, Jacob Cohen ve Moise Alcobitz Türk olarak geçerler. The Volunteer for Liberty dergisinin 1942 yılında çıkan 7’nci sayısının 16’ncı sayfasında ise “Asa Alper to Die-Unless!” başlıklı bir haber vardır. Böylelikle, Martin Sugerman’da A. Asa olarak zikredilen kişinin Alper Asa olduğu açıklık kazanıyor. Dergi, tutuklu olduğu Ebro’dan kaçan Alper Asa’nın yakalandığını ve ölüme mahkûm edildiği duyumunun alındığını yazıyor. Martin Sugerman’a göre, Alper Asa, Lincoln-Washington Taburu’ndaki gönüllülerden biridir. Martin Sugarman’ın derlemesinin “Jewish Virtual Library” paylaşımında ise, Jacob Cohen için Türk vurgusu yapılmıyor, sadece Liverpool’dan bir terzi olduğu belirtiliyor.
Moise Alcobitz’in Dombrowsi Tugayı’nda çatışmalara katıldığının dışında, şimdilik daha ayrıntılı bir bilgiye sâhip değiliz.
